موانع کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش
الف- موانع درون نظام آموزشی
- آموزش و پرورش، به رغم تلاش‌های صورت گرفته، در حیطه‌های برنامه‌ریزی تفصیلی آموزشی و درسی و نیز در حیطه‌های اجرایی و اداری، نظام متمرکزی است. این تمرکز، برنامه‌ی درسی یکسان و بدون انعطافی را، از لحاظ محتوا، شیوه‌های آموزش و تدریس و نوع ارزش‌یابی برای هر موضوع درسی، برای کلیه‌ی دانش‌آموزان، اعم از شهری، روستایی و عشایری؛ با هر نوع استعداد، علاقه و خاستگاه اقتصادی و اجتماعی، از هر جنس، نژاد، زبان و فرهنگ و ... تجویز می‌کند.
این تمرکز در کتاب درسی واحد و آیین‌نامه‌ی آموزشی یکسان تجلی می‌کند. در چنین نظامی عملاً هیچ‌گونه نوآوری و ابتکار چشم‌گیر و مؤثری امکان نهادینه‌شدن نمی‌یابد، زیرا هر اقدامی باید از بالا تصمیم‌گیری شده و به طور سراسری به اجرا گذاشته شود، اما بدنه‌ی اجرایی با هر چه از بالا بیاید به صورت یک دستور اداری و از سر رفع تکلیف برخورد می‌کند و به مجرد برخورد با یک مانع پیش‌بینی نشده، اجرای دستور را متوقف می‌کند. در این شرایط کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش تنها در سطح حداقل، مثلاً به صورت یک موضوع درسی، امکان‌پذیر خواهد شد. افزون بر آن، به واسطه‌ی این تمرکز، توان برنامه‌ریزی درسی و رهبری فرآیند یادگیری، که از مهارت‌های اصلی در کاربرد فناوری در آموزش به شما می‌رود، در معلمان رشد نیافته است. علاوه بر تمرکز، دولتی بودن کلیه‌ی فعالیت‌های تهیه و تولید مواد و نرم‌افزارهای آموزشی مانع رشد و بالندگی بخش خصوصی در این زمینه شده است و حال آنکه شرط موفقیت برنامه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش مشارکت فعال بخش خصوصی است.
- نیروی انسانی در آموزش و پرورش از نظر کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش با دو نارسای عمده روبه‌رو است:
1- پرورش نیافتن تفکر منطقی، خلاقیت ذهنی، روحیه‌ی جستجوگری و مهارت مدیریت فرایند یادگیری ناشی از نارسایی‌های برنامه‌های تربیت معلم و مساعدنبودن شرایط محیط کار برای بروز و شکوفایی هر نوع خلاقیت در معلمان و 2- ضعف قابل توجه انگیزه ناشی از علاقه‌مند نبودن به حرفه معلمی یا توان لازم را برای ایفای این نقش نداشتن، جو مدیریت آمرانه و غیرمشارکتی حاکم بر روابط اداری، کمی حقوق و دستمزد، احساس وجود تبعیض بین کارکنان دولت با معلمان و بالاخره منزلت نداشتن حرفه‌ی معلمی. با توجه به نقش کلیدی معلمان و مدیران میانی در موفقیت برنامه‌های کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش، در طراحی برنامه‌های کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش برای رفع یا تقلیل این محدودیت‌ها باید چاره‌ی ویژه‌ای اندیشیده شود.
- نامناسب بودن فضای کالبدی آموزشگاه‌ها به ویژه در موارد زیر:
1- در نقاط روستایی، احتمال فقدان جریان برق و ارتباط تلفنی مطمئن و مؤثر، تعداد کم دانش‌آموز و چند پایه بودن کلاس‌ها، فقر عمومی و عدم امکان دسترسی خانواده‌ها به تسهیلات لازم برای بهره بردن از فناوری اطلاعات،
2- مسایل خاص مدارس عشایری،
3- به طور کلی نامناسب بودن طراحی مدارس (نقشه‌های تیپ) از لحاظ استقرار تسهیلات فناوری اطلاعات در مدرسه.
ب- موانع محیطی
- همراه شدن پدیده‌ی مدرک‌گرایی که از فرهنگ دولتی بودن بازار کار ایران و استفاده‌ی ممتد از درآمدهای ناشی از فروش نفت خام حاصل شده است، با مسأله‌ی غامض آزمون سراسری دانشگاه (اعم از دولتی و غیردولتی) سبب شده است در آموزش و پرورش ایران چهار اصل یادگیری: یادگیری چگونه آموختن، یادگیری با دیگران زیستن، یادگیری برای به کاربردن و یادگیری برای بهتر زیستن تبدیل به یک اصل مادر شود: یادگیری برای کسب نمره‌ی مناسب جهت به دست آوردن مدرک تحصیلی بالاتر.
تحمیل شدن این فرهنگ به مدارس سبب شده است که فقط جنبه‌هایی از یادگیری که فرد را به این هدف می‌رساند مورد توجه قرار گیرد و دانش‌آموز، معلم، مدیریت مدرسه و آموزش و پرورش، والدین و به طور کلی جامعه از توجه به انواع دیگر یادگیری که به کار زندگی شاد و مفید در جامعه‌ی مدنی پویا و دایماً در حال تغییر خواهد آمد، با آگاهی غفلت کنند. برای چنین نوع یادگیری، چندان نیازی به کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات نخواهد بود.
- محدودیت‌های ناشی از متفاوت بودن زبان نرم‌افزارهای رایانه‌ای آموزشی موجود در دنیا با زبان فارسی و نیز محدودیتی که به همین سبب دانش‌آموزان در تعامل با دنیای خارج از طریق اینترنت با آن روبه‌رو می‌شوند، کوشش مضاعفی را از جانب طراحان ایرانی نرم‌افزارهای رایانه‌ای آموزشی طلب خواهد کرد.
- ناکارآمدی شبکه و تجهیزات مخابراتی کشور در تأمین ارتباط آسان، ارزان، مطمئن و ایمن از یک سو و فقدان قوانین مناسب برای دفاع از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان نرم‌افزارهای آموزشی از سوی دیگر از جمله موانعی به شمار می‌رود که به ویژه مانع گسترش فعالیت فرهنگیان علاقه‌مند و بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌شود.
- مسأله‌ی تأمین منابع مالی در آموزش و پرورش و کسری بودجه مزمن این بخش در یک دهه‌ی گذشته از جمله موانع پیش روی کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش است. زیرا این برنامه در آغاز نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه برای تجهیز مدارس، استقرار شبکه‌ها، طراحی، تدوین و تولید محتوای برنامه‌ها و نرم‌افزارهای لازم می‌باشد.
فناوری اطلاعات استعداد انجام چه کارهایی را در آموزش و پرورش داراست؟
الف- کاهش محدودیت‌های یادگیری و تقویت برابری فرصت‌ها
- امکان تسهیل دست‌یابی همگان به فرصت‌های یادگیری با کیفیت خوب و به بهای مناسب.
- امکان از میان برداشته شدن محدودیت‌های ناشی از زمان یادگیری (زمان یادگیری در طول شبانه‌روز با در همه‌ی اوقات سال)، طول یادگیری (طول دوره‌ی تحصیلی، طول یا روز یا سال تحصیلی و ...)، مکان یادگیری (یادگیری مؤثر و سازمان‌یافته در هر جا می‌تواند صورت پذیرد) و فاصله میان فراگیر و منابع یادگیری از جمله معلم.
- امکان از میان برداشته شدن محدودیت‌های ناشی از جنس، نژاد، قومیت، موقعیت اقتصادی - اجتماعی فراگیر، که هر یک از آنها می‌تواند در فرایند یاددهی - یادگیری اختلال ایجاد کند.
- امکان از میان برداشته شدن قسمتی از محدودیت‌های ناشی از معلولیت‌های جسمی و ذهنی در فرایند یادگیری.
- در نتیجه به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات، امکان ارایه‌ی آموزش فراگیر - محور در طول حیات فرد، با هزینه‌ی کمتر، سرعت بیشتر و کیفیت مطلوب‌تر متناسب با نیازها و توانایی‌های فرد و پاسخ‌گوی سیاست‌ها و راهبردهای نظام فراهم می‌گردد.
ب- تربیت نیروی انسانی متناسب با عصر دانش و اطلاعات
- تربیت منابع انسانی مورد نیاز عصر دانش و اطلاعات با توانایی تفکر منطقی، خلاقیت ذهنی برای به کارگیری فناوری اطلاعات در جهت حل مسایل پیش رو.
پ- بالابردن کارایی و بهره‌وری در آموزش و پرورش
- خودکارکردن نظام‌های اداری و اجرایی آموزش و پرورش.
- امکان تقویت تمرکززدایی و اعتلای مشارکت مردم، اولیا، دانش‌آموزان، معلمان و کارفرمایان در سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت و ارزش‌یابی از فعالیت‌های آموزشی.
- تقویت سیستم تصمیم‌گیری و مدیریت مبتنی بر اطلاعات، از طریق نظارت متمرکز و اجرای غیرمتمرکز.
- امکان ایجاد مدارس و سایر نهادهای آموزشی و فرهنگی مجازی (مانند موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مجازی).
- امکان کاهش هزینه‌ی دست‌یابی به اطلاعات نادر و پرهزینه‌ی مورد نیاز در آموزش‌های تخصصی و در پژوهش‌ها.
جنبه‌های کلی
- مطالعات مختلف در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه نشان داده است که موفقیت در متحول کردن نظام آموزش و پرورش به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات مستلزم همراه شدن چهار نوع امکانات به شرح زیر است:
1- رایانه‌های مستقر در مدرسه و خانه‌ی دانش‌آموز که به شبکه‌های جهانی متصل شده و در سراسر کشور گسترده باشد.
2- معلمانی که برای کار با رایانه و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی - یادگیری تربیت شده و از انگیزه و شوق بالایی برخوردار باشند.
3- محتوای برنامه‌هایی که در شبکه‌ها در دسترس دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌گیرد با هدف‌های آموزشی سازگار بوده و از نظر یاددهی و یادگیری کارا و مؤثر باشند.
4- محیط اداری و فرهنگ حاکم بر آموزش و پرورش مناسب و موافق با تحولات فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن در آموزش و پرورش باشد.
- طراحی و تدوین برنامه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش لازم است با ارزش‌یابی علمی و دقیق از طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی که به صورت پراکنده در این زمینه در آموزش و پرورش در سراسر کشور صورت گرفته آغاز شود. از جمله‌ی این برنامه‌ها که بیش از 13 سال برای آن سرمایه‌گذاری مدیریتی، مالی و انسانی صورت گرفته است «طرح جامع انفورماتیک آموزش و پرورش» و شبکه گسترده‌ی کارگزاران آن در استان‌ها و مناطق است. همچنین از تجربه «شبکه رشد» و سایر فعالیت‌های در دست تجربه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و نهادهای پژوهشی - آموزشی خصوصی و نیز تجربه‌های مدارس دولتی و غیردولتی پراکنده در سراسر کشور در این زمینه استفاده به عمل آید.
در این زمینه توجه به دو پیشنهاد مشخص زیر برای بهبود اثربخشی طرح جامع انفورماتیک در آموزش و پرورش درخور تأمل است:
1- تدوین الگوی «برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی منطقه آموزش و پرورش» که در آن با به کارگیری یافته‌های حاصل از سیستم‌های عملیاتی طرح مزبور در سطح مناطق آموزش و پرورش بتوان میزان منابع تخصیص‌یافته به منطقه و مدرسه را عامل و انگیزه‌ای برای کسب بالاترین عملکرد آموزشی ممکن قرار داد. منظور از عملکرد آموزشی، ترکیب دستاوردهای پوشش تحصیلی و کیفیت یادگیری است که شاخص آن از ترکیب تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش، ضرایب معرف کیفیت آموزش (مثلاً نتایج آزمون استاندارد)، ضرایب معرف کارایی (مثلاً نرخ اتلاف یا نرخ‌های گذر و ارتقا) و ضرایب معرف شرایط محیطی (مثلاً ضریب محرومیت منطقه) به دست می‌آید. از این طریق آموزش و پرورش می‌تواند به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات از یک سو، به طور مؤثر انگیزه‌ی لازم را در مدیران مدارس و مناطق برای کاربرد شیوه‌ی مدیریت مبتنی بر اطلاعات فراهم آورد و از سوی دیگر، با استفاده از داده‌های علمی و مطمئن، اطمینان خاطر نسبی تصمیم‌گیران و نظارت‌کنندگان سطوح عالی‌تر نظام را در مورد مصرف بهینه‌ی منابع جلب کند.
2- برای حصول اطمینان از اثربخش بودن سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات لازم است که از یک سو، در نظام آموزش و پرورش هدف‌های شناختی، نگرش‌ها و مهارت‌ها به صورت استاندارد و قابل اندازه‌گیری برای هر نوع و سطح آموزش تعریف شود و از سوی دیگر ابزارهای سنجش و اندازه‌گیری آنها تدوین و بهنجار گردد. در این زمینه تجربه‌های ایران در زمینه شرکت در آزمون بین‌المللی علوم و ریاضیات (TIMMS) و آزمون‌های PIRLS و ABC و همچنین پژوهش‌های انجام شده در داخل کشور در زمینه استانداردکردن پاره‌ای از ابزارهای سنجش پیشرفت تحصیلی می‌تواند برای تدوین چنین ابزارهایی به کار آید. با این کار می‌توان مجموعه فعالیت‌هایی را که برای کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهبود یادگیری - یاددهی در آموزش و پرورش صورت می‌گیرد در ارتباط با یافته‌های مجموع عملیات مندرج در طرح جامع انفورماتیک قرار داد و سیاست‌گذاری‌های اجرایی و اداری را با در نظرگرفتن عوامل و عملکردهای محتوایی و کیفی یادگیری و یاددهی تعدیل و تصحیح کرد.
- وزارت آموزش و پرورش باید تمهیدات لازم را برای ایجاد شبکه‌ی ارتباطی و زیرساخت‌های مخابراتی که با هزینه‌ی کم، سرعت بالا، کارایی زیاد و با ایمنی در دسترس دانش‌آموزان، خانواده‌ها، کلیه‌ی علاقمندان آموزش مداوم، معلمان، مدیران و نیز تمامی مدارس و ادارات آموزش و پرورش قرار داشته باشد، به عمل آورد.
- لازم است کوشش شود بودجه مربوط به کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، برای مصون ماندن از آسیب‌های ناشی از کسری بودجه مزمن وزارت آموزش و پرورش در سال‌های اخیر، همواره به صورت ردیف مستقلی در قانون‌های بودجه کل کشور و برنامه‌های توسعه در نظر گرفته شود. در توسعه فعالیت‌های مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات ارتباطات نیز باید کاملاً انضباط بودجه‌ای رعایت شود و از بلندپروازی‌های متداول در بخش دولتی که با بودجه‌ای اندک تعهدات سنگینی ایجاد می‌کند و بر حجم طرح‌های در دست اجرا و خاتمه‌ناپذیر می‌افزاید، احتراز گردد.
- در الگوی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستا، مدرسه روستایی می‌تواند نقش محوری را بر عهده گیرد. امکانات رایانه‌ای و پایگاه و شبکه اینترنتی مدرسه روستا به کمک دانش‌آموزان و معلمان مدرسه می‌تواند به عنوان پایگاه اطلاعات جمعیتی و بهداشتی، جغرافیایی، آموزشی، مشاهیر فرهنگی و تاریخی، اقتصادی، تغییرات جوی، مقوله‌های فرهنگی و سنن و آداب بومی، زبان و گویش محلی و نیز به عنوان دریچه‌ی ارایه‌ی نیازها و درخواست‌ها و اعلام اولویت‌های روستا به کار گرفته شود. با این کار از دوباره‌کاری و ایجاد تسهیلات مکرر برای دستگاه‌های مختلف دولتی مستقر در روستا پرهیز شده و ضمن بهره‌برداری بهینه از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات مدرسه و صرفه‌جویی در هزینه‌های دولت، به مدرسه نیز نقش اصلی آن به عنوان عامل و موتور توسعه در روستا بازگردانده شود. این نکته لازم است تا در سطح تصمیم‌گیری کلان دولت درباره‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات (مثلاً شورای عالی فناوری اطلاعات و ارتباطات) مطرح شده و قبل از آن که وزارت‌خانه‌های دیگر برای سرمایه‌گذاری در این زمینه برای روستا دست به اقدامات وسیعی بزنند، تکلیف آن روشن شود.
پ- تربیت نیروی انسانی
در زمینه تربیت نیروی انسانی، رعایت سیاست‌ها و نکات زیر ضروری است:
- آماده کردن معلمان برای کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش با توجه به کثرت افراد مشمول و فشردگی زمان نیازمند سازماندهی ویژه‌ای است که تشکیلات اداری و اجرایی موجود توان انجام آن را ندارد. استفاده از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات برای اجرای آموزش ضمن خدمت معلمان و سرمایه‌گذاری برای تهیه‌ی محتوای جذاب و مؤثر آموزشی می‌تواند تا حدودی ضعف تشکیلات اجرایی را جبران کند.
- ایجاد انگیزه در معلمان، به ویژه با اصلاح شیوه‌های مدیریت مبتنی بر اطلاعات و ایجاد بستر مساعد برای مشارکت آنان در تصمیم‌سازی‌ها و در تهیه‌ی محتوای دروس لازمه گسترش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش است. به توان معلمان در نقاط دورافتاده‌ی کشور برای ایجاد نوآوری و ابتکار باید اعتماد گرد و آن را نادیده نباید گرفت. نتایج حاصل از تجربه حمایت‌نشده «معلم پژوهنده» مؤید این نکته است.
- برای تربیت نیروی انسانی متخصص در سطوح مختلف: مربیان تدریس دروس فناوری اطلاعات و ارتباطات در دوره‌های مختلف، کارشناسان راهبری زیرساخت‌ها و شبکه‌ها در مدارس، محققان و تهیه‌کنندگان محتوای دیجیتالی برای استفاده در کلاس‌های درس و پایگاه‌ها و شبکه‌های آموزشی با کمک دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی باید اقدام شود.
- در پرورش نیروی انسانی متخصص کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش باید اولویت به تربیت طراحان نرم‌افزاری رایانه‌ای درباره‌ی عموم موضوعات درسی و نیز تربیت برنامه‌ریزان درسی متخصص در فناوری اطلاعات و ارتباطات داد شود. تقویت توان کارشناسی در این دو زمینه برای دو بخش دولتی و خصوصی ضروری است.
ث- مقوله‌ی سخت‌افزار و جنبه‌های اقتصادی فناوری اطلاعات و ارتباطات
- در طراحی و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش باید به استفاده‌ی بهینه از زمان و سرعت انجام طرح‌ها توجه کافی مبذول داشت. سه عرصه‌ی مهم علوم و فنون مرتبط با میکروالکترونیک، رایانه و مخابرات از متحول‌ترین عرصه‌های علمی دنیا به شمار می‌آیند و تغییرات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مرتبط با این عرصه بسیار پرشتاب است. بازتاب این سرعت در ایران، عمر متوسط تجهیزات سخت‌افزاری رایانه را به کمتر از 4 سال تقلیل داده است. تعیین مشخصات فنی و انتخاب تجهیزت پرهزینه‌ی شبکه و رایانه و ابزارهای جانبی آن باید از یک سو، با توجه به عمر مفید دستگاه‌ها و بهای آنها و از سوی دیگر، نیازها و شرایط کاری مدارس و مناطق آموزش و پرورش صورت پذیرد. از جمله استفاده‌ی رایانه همراه (لپ‌تاپ) به جای رایانه‌های رومیزی در آموزش ابتدایی و راهنمایی که آزادی عمل بیشتری را برای معلمان به همراه داشته و در هزینه‌های ایجاد کارگاه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند صرفه‌جویی ایجاد کند، پس از تحلیل هزینه - فایده راه‌حل بدیلی به شمار می‌آید.
- بررسی تجربیات سایر کشورها نشان می‌دهد که در کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، برخلاف نظر عموم، هزینه‌ی تهیه‌ی رایانه کمتر از یک‌سوم مجموع هزینه‌ی به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش را تشکیل می‌دهد. معمولاً به علل مختلف هزینه‌ی استقرار شبکه‌ی داخلی، تهیه‌ی نرم‌افزارها و استفاده از خدمات مخابرات و شبکه‌های جهانی، در برآورد اولیه هزینه طرح‌ها نادیده یا ناچیز در نظر گرفته می‌شود که موجب گمراهی تصمیم‌گیران و طولانی شدن زمان اجرای طرح‌ها و ناکارآمد شدن سرمایه‌گذاری‌های انجام گرفته خواهد شد.
- گسترش و ژرفای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش به سرعت و وسعت باند ارتباط به شبکه‌های جهانی وابسته است. بنابراین بدون رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات در کل کشور، به ویژه در زندگی روزمره‌ی مردم نمی‌توان انتظار داشت بتوان در محیط‌های آموزشی به صورت نظام‌مند و موثر از تمامی مزایای فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره‌مند شد.
- در مراحل مقدماتی کار و در سطح آشناکردن دانش‌آموزان و معلمان با رایانه و کاربرد آن در آموزش می‌توان رایانه‌های از رده خارج شده‌ی ادارات و شرکت‌های دولتی (و احتمالاً خصوصی) را به کار گرفت. راه‌اندازی و سازوکاری که این تجهیزات را جمع‌آوری، تعمیر و آماده به کار کند در شروع برنامه‌ها صرفه‌جویی قابل توجهی به همراه خواهد داشت.